حمد و سپاس خداى سبحان را سزاست كه با سلامتى كامل، توفيق انجام يكى از فرايض بزرگ اسلامى، يعنى حجّ تمتّع و زيارت خانه خود و همچنين درك زيارت حرم مطهّر پيامبر عظيم‌الشّأن اسلام(صلّى الله عليه وآله) و قبور اهل بيت و صحابه را نصيب ما كرده است. حال كه خداوند منّان ما را به مهمانى خود مفتخر نموده و اين سعادت بزرگ را به ما عطا كرده، شايسته است كه به پاس اين توفيق و لطف الهى، از آن لحظه كه آهنگ سفر مى‌كنيم، عزم خود را جزم نماييم تا با روحى والا و عظيم، رفتار و گفتار و انديشه‌مان را چنان سازيم كه زيبنده مهمانى اوست.
بدانيد از هنگامى كه در فرودگاه جدّه يا مدينه فرود مى‌آييم و پا بر سرزمين وحى مى‌گذاريم، رسالتى ديگر بر دوش ما گذاشته مى‌شود؛ يعنى از اين پس نگاه هايى كه به ما دوخته مى‌شوند ما را از نمايندگان ملت بزرگ ايران قلمداد مى‌كنند. از طرفى، فرهنگ و تمدّن كهن و درخشان ايران اسلامى، و از سوى ديگر ملّت فداكار و عظيم الشّأن ايران و خون پاك شهيدان والامقام، آن قدر عظيم و گران سنگ است كه يكايك ما را وا مى‌دارد تا در فراسوى مرزها، آن گونه عمل كنيم كه به حق، تابلويى زيبا و تمام نما از آن همه عظمت، شكوه، جهاد، ايثار و اخلاص را در مقابل ديدگان برادران و خواهران مسلمان خود از ديگر كشورهاى جهان به نمايش بگذاريم. انشاءالله.
*** زائران محترم! ضمن آرزوى سلامتى و سفرى خوش براى شما، قبولى طاعات و زيارت هايتان را از درگاه ايزد متعال خواهانيم.
حتماً مى‌دانيد كه عمرِ اين گونه سفرهاى معنوى بسيار كوتاه است، پس بايد از تجربيات ديگران كه در سال‌هاى گذشته اين گونه سفرها را داشته اند، استفاده نماييم. بدين منظور، مجموعه‌اى را كه در پيش روى داريد، شامل بعضى از يادداشت‌ها و تذكّرات لازم مى‌باشد كه با بهره گيرى از تجربيات و راهنمايى‌هاى مسئولان و كارگزاران حج در طول چندين سال تهيّه و تنظيم شده است، كه اميد است با به كارگيرى آنها شما نيز همچون افراد باسابقه، كمال لذّت و استفاده را از اين سفر روحانى ببريد. توجّه داشته باشيد كه اين مجموعه، شما را از مطالب و تذكّراتى كه مدير و روحانى محترم كاروان در جلسات مى‌فرمايند، بى نياز نمى‌كند.
- موضوعات و مسائل به‌تدریج تدوین و تکوین یافته اند؛
- فصل‌بندی و دسته‌بندی مباحث به گونه شایسته ای صورت پذیرفته است.
کعبه، مغناطیسی است که دل‌های خداجوي را به سوی خود جذب می‌کند و حج با شکوه‌ترین، معنوی‌ترین و اثرگذارترین عبادت است که خداوند متعال بندگان خود را به انجام دادن آن فرمان داده است. این عبادت عظیم و پر رمز و راز، عارفان را به سیر و سلوک و رسیدن به کمال می‌خواند، عابدان را به عرشی‌ترین عبادت‌ها و طاعت‌ها دعوت می‌کند و سالکان الی الله را به فیض لقای الهی رهنمون می‌سازد.
زیارت
خانه خدا و حرم شریف نبوی و قبور مطهر اولیای الهی، تجدید عهد با خاستگاه دین مبین
اسلام
و پیوند با معارف وحی و اجراي وظیفه در قبال قرآن
و عترت، دو ثقل ارزشمندی که رسول خدا9
در میان مردم به امانت نهاده و میثاق با ابراهیم خلیل‌‌الله7 و رسول اعظم9
و خاندان پاک و اصحاب شایسته اوست.
به فرموده علی بن ابی‌طالب7، خداوند حج را برای تقویت دین واجب کرد «وَالْحَجَّ تَقْوِیَةً لِلدّینِ».[1] دستاوردهای حج خانه خدا و زیارت حرم و مسجد نبوی، افزایش ایمان، آمرزش گناهان، تصفیه روح و غفلت‌زدایی از جان و آبیاری درخت عقیده و الفت قلوب و وحدت صفوف مسلمانان است. در حدیث دیگری علی بن ابی‌طالب7 فرمود: «إِنَّ أَفْضَلَ مَا تَوَسَّلَ بِهِ الْـمُتَوَسِّلُونَ إِلَى اللهِ سُبْحَانَهُ وَ تَعَالَى ... حَجُّ الْبَيْتِ وَ اعْتِمَارُهُ».[2]
برای رسیدن به حقیقت این سفر روح‌بخش، علاوه بر آشنايی با اسرار و راز و رمز‌های حج و زیارت، تخلق به آداب و اخلاق ویژه‌ای در منابع روايی اهل سنت توصیه شده است. رعایت آداب و اخلاق سفارش‌شده در این سفر معنوی و ارزشمند، در کمال حج و زیارت فرد نقش مؤثری دارد و از طرفي، حج همراه با اخلاق اسلامی و انسانی در تزکیه نفس و تخلق به اخلاق الهی کارسازتر است. ازاین‌رو علما و صاحب‌نظران مسلمان، آثار متعددي را در زمینه آداب سفر، به ویژه سفر حج و زیارت، تألیف کرده‌اند.
اثر پیش رو با عنوان آداب سفر حج، با پرداختن به این امر مهم، براساس منابع اهل سنت تلاش کرده است دریچه‌ای به سوی حج و زیارت اخلاق‌مدارانه به روی خوانندگان محترم بگشاید. امیدواریم زائران و حج‌گزاران گرامی با مطالعه این اثر، با اخلاق و آداب حج و زیارت بیشتر آشنا شوند و با رعایت آنها حجی با معرفت و تعالی‌بخش انجام دهند و با ملکه ساختن این آداب و اخلاق در زندگی خود، معرف یک حج‌گزار و زائر واقعی باشند.
انه ولی التوفيق
پژوهشکده حج و زيارت
گروه اخلاق و اسرار
[1]. ابن ابی‌الحديد، شرح نهج البلاغة، ج19، ص87.
[2]. همان، ج7، ص122.
{فَاسْئلُواْ أَهْلَ الذِّكْرِ إِن كُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ}
امت اسلامی در عصرهای نخستین خود در همه جنبه های زندگی از پرتو این نور بهره می جست و از این رهگذر به سمت سربلندی و پیشوایی دست یافت پرچم پر درخشش خود را بر جای جای گیتی برافراشت و کره زمین را از صلح و آرامش ، عدل و داد آکنده ساخت ولی متاسفانه پس از چندی بر اثر عوامل گوناگون داخلی و خارجی پرتو نور ربانی و رهنمود محمدی (ص) در دلها کم فروغ شد و سستی در جان این امت رخنه کرد و بیماری در همه جنبه ها و عرصه های زندگی در پیکر آن آشیانه ساخت چشمه جوشان اجتهاد و فقاهت از حرکت افتاد و بسیاری از رجال علم و دانش از این فروغ هدایت باز ماندند خواسته های نامشروع دنیوی اندیشه آدمی را مرکب هوار خود ساخت باد موافق به طرف کشتی کسانی که بی بهره از هدایت الهی بودند وزیدن گرفت در همان زمان دین مجموعه ای از گفتار و رفتار شد که نه با دل پیوندی داشت و نه با تهذیب نفس ارتباطی در حوزه تفکر اسلامی دو آفت خانمانسوز وجود داشته و دارد یکی تاویل و التقاط و دیگری جمود و تحجر وجه مشترک این دو آفت این است که هر دو از وحی الهی به نفع برداشت های محدود و اهواء بشری اظهار نظر می کنند یکی چنان میدان را باز می کند که مرزهای احکام ارزش های الهی را می شکند و حرام های خدا را حلال می کند و دیگری به تناسب بینش محدودی که دارد چندان عرصه را تنگ می گیرد که بسیاری از حلال خدا را حرام می نماید و نتیجه هر دو تضعیف دین خداست . امروزه جهان اسلام بیش از هر زمان دیگر یک نیازمند نهضت تشریعی است که با یک دید نو و وسیع و همه جانبه از عمق تعلیمات اسلامی ریشه بگیرد و بند استعمار فکری و جمود را از دست و پای مسلمانان باز نماید حوزه های علوم اسلامی در طول تاریخ کانون پر تپش جهاد و اجتهاد بوده اند اجتهاد برای شناخت اسلام و شناساندن واقعیت آن و جهاد برای دفاع از حقیقت دین خدا در برابر بد اندیشان و بدخواهان اجتهاد رمز تطبیق زندگی جامعه انسانی بر اساس دین است . مجتهدین در واقع نظریه پردازانی هستند که پاسخگوی مسائل روز جهان اسلام می باشند چون اجتهاد بطور قطع ، نبض حیات بشریت است هیچ امام مجتهدی رسیدن به صواب را به خود منحصر نکرده و به مردم وانمود نساخته است که هر چه فلان شخص بگوید جزء مسلمات دین بوده و پیروی و تقلیدش واجب است.
امام مالک میفرماید : {کل احد یوخذ من کلامه و یترک الا صاحب هذا القبر} . جز کلام صاحب این قبر یعنی پیامبر (ص) کلام هر کس دیگری قابل قبول نیست و رد است و امام شافعی نیز میفرماید : {رأیی صوابٌ یحتمل الخطأ و رأی غیری خطاءٌ یحتملُ الصّواب}نظر و فتوای خود را حق میدانم ولی احتمال اشتباه دارد و نظر و فتوای غیر خود را اشتباه میدانم ولی احتمال حق و صواب را دارد .
فقه در اصطلاح شرع به معنی علم به احکام شرعی است که از طریق اجتهاد حاصل میگردد . احکام شرعی که علم به آنها را فقه میگویند هفت نوع است . واجب و مندوب ومباح و محظور و مکروه و صحیح و باطل .
1- واجب آن است که انجام دادنش موجب ثواب و ترکش باعث کیفر و مجازات است.
2- مندوب آن است که انجام دادنش موجب ثواب ولی ترکش مجازاتی ندارد.
3- مباح آن است که نه انجام دادنش موجب ثواب و نه ترکش باعث مجازات است.
4- محظور آن است که ترکش موجب ثواب و فعلش باعث عقاب است.
5- مکروه آن است که ترکش باعث ثواب و فعلش مجازاتی ندارد.
6- صحیح آن است که شرعا معتبر و قابل اجرا باشد و آثار شرعی بر آن ترتب نماید.
7- باطل آن است که اجرا و اعتبار شرعی نداشته باشد و آثار شرعی بر آن ترتب نکند .
اجتهاد در لغت به معنی رنج و مشقت کشیدن و در اصطلاح عبارت است از بکار بردن شخص ، تمام طاقت و توانایی خود را در تحصیل ظن نسبت بحکم شرعی .
مجتهد در اجتهاد خود اگر راه صواب پیمود و حکم واقعی را درک کرد او را مصیب و اگر راه خطا رفت و به پیدا کردن حکم موفق نگردید او را مخطی می نامند .
حکم در مسائل اجتهادی مادام که مخالف با دلیل قاطعی نباشد نقض آن جائز نیست .
تقلید در اصطلاح عبارت است از قبول کردن و پیروی نمودن از رای دیگری بدون اطلاع بر دلیل آن .
برای اشخاصی که مجتهد مطلق نیستند خواه عوام باشند یا غیر عوام ، در مسائلی که غیر از عقاید دینی است تقلید از مجتهد امری لازم و ضروری میباشد و دلیلی که بر وجوب آن اقامه شده آیه{فَاسْئلُواْ أَهْلَ الذِّكْرِ إِن كُنتُمْ لاَ تَعْلَمُونَ} است .
بر کسانیکه دارای صفات و مقام اجتهاد هستند و همچنین بر اشخاصی که عملا میتوانند استنباط حکم از دلیل کنند تقلید دیگران غیر جائز و حرام است زیرا اجتهاد اصل و تقلید بدل آن است .
احکام شرعی از قرآن، حدیث صحیح و حدیث حسن اخذ میشوند زیرا امام شافعی در مورد حدیث ضعیف فرموده است اگر مردم یعنی علمای دین به آن راضی شدند و آن را قبول کردند دلیل خواهد شد و برای احکام شرعی مناسب خواهد بود یعنی به این علت که اجماع خواهد شد و امام احمد فرموده است شرط عمل کردن به حدیث ضعیف این است که با قرآن و حدیث صحیح مخالفت نداشته باشد .
امام نواوی میفرماید : عمل کردن به حدیث ضعیف در کارهای خیر جایز است یعنی به شرطی که بسیار ضعیف نباشد (کتاب الاذکار).در علم الحدیث قاعده ای وجود دارد و آن این است که اگر سند حدیثی ضعیف بود اما متن آن موافق متن حدیث صحیح دیگری بود این حدیث صحیح،شاهد آن حدیث ضعیف خواهد شد و آن را به درجه ی حدیث حسن لغیره ارتقا میدهد و همانند حدیث حسن لذاته به آن رفتار میشود و بدانکه در کتاب های فقهی این نوع حدیث ( نوع دوم و سوم ) زیاد وجود دارد و با شروطی که بیان شد به آن ها رفتار خواهد شد ولی اینکار در وسعت مجتهد است همانگونه که قبلا بیان شد .
بسم‌الله الرحمن الرحیم
الحمد لله ربّ العالمین والصّلوة والسّلام علی رسوله محمّد و اله و صحبه اجمعین حمداً یقرّبنا الی مرضاة الله تعالی و کرامته و صلاة تبلّغنا الی محبّه الرسول و شفاعته حمداًّ یفتتح بها کل ما یطلب و یغتنم.
بی‌تردید اعمال عبادی حج یکی از شعائر و فرائض مهم مسلمانان است که برگزاری این آیین باشکوه، بی‌مقدمه و یادگیری احکام آن درخور هیچ مسلمانی نیست؛ یعنی تا بر احکام طهارت، صلاة و... وقوف نیابیم از صحت حج طرفی نتوان بست، لذا گزاردن مناسک حج بی‌مقدمه‌ی احکام و ابواب شرعی سزاوار هیچ مسلمانی نیست.
چنانچه در روابط عادی و همیشگیِ خویش سرزده واردِ سرایی شدن به‌دوراز ادب است و مسلماً اسبابِ ناخشنودیِ صاحب سرای را سبب میشود، چه‌سان می‌توان بر خانه‌ی دوست روان شویم درحالی‌که بر آداب و احکام آن معرفت نجوییم که سرور صاحب سرای در شایستگی انجامِ آداب است.
بدین روی شریعت و احکام حج درآمدی است تا اتصالِ به حقایق فراهم گردد که شریعت، علی‌حده توقف در ظاهر امر نیست و حقیقت هم بی ظاهر میسر نمی‌شود که احرام به‌صورت بستن بی محرمیت با حضرت دوست رنجی است که به گنج نرسانیده است. لذا آنچه می‌تواند صورتِ بی‌صورتِ دوست را در آینه‌ی سیرت عیان سازد، یادگیری مقدمات احکام و ابواب شرعی است تا بدان احکام شرعی در خانه‌ی دوست، ملاطفت و عنایتش دستگیرمان باشد و محظوظ از گنج حقایق الهی گردیم.
پس مناسک حج در صورت و سیرت، تخلص جستن از تفرقه و اختلافات است؛ همچنانکه در ظاهر متحدالشکل سفیدپوش می‌گردیم، در باطن نیز غرض از طواف و سعی و... ذوق یافتن از احدیت و درک یگانگی باری‌تعالی است در هجمه‌ی اختلافات امروزی و آتش فتنه‌ی دشمنان که ددمنشانه مسلمانان را در غرقاب تفرقه گرفتار ساخته‌اند و موافقت و وحدت آنان را آماج تهاجم خود قرار داده تا اصل رشته‌ی «امّت واحده» را از هم بگسلانند و از این آبِ گل‌آلود، عیش و عشرت خود را صید کنند.
چگونه می‌توان در این غبارِ اختلافات از درایت و ولایت مقام شامخ فقاهت زبان تحسین نگشود که این صفحه از کتاب معنوی انقلاب را سال «همدلی و هم‌زبانی» تبیین نمودند تا سررشته‌ی وحدت بیش‌ازپیش محکم‌تر گردد. حاجت به تفسیر نیست که تا یکرنگی و یکدلی روی ننماید، یگانگی دوست حاصل نمی‌شود که این بستر وحدت بی‌شک ابواب رحمتِ احدیت مفتوح نماید. ارجمند این الطاف و محتاجِ همت والای آن بزرگواریم تا بدرقه‌ی راهمان باشد تا اندرین آشوب دشمنان به نسیم دوست بیاساییم.
این بضاعت مزجاة حاصل تحقیق و تألیف جملگی اقوال فقهای حنفی در بیست‌وچهار فصل فراهم گردیده است تا از میان مسائل، مسائلی که صحیح و به عمل مردم نزدیک‌تر است انتخاب گردد؛ یعنی همت بر آن گماشتیم تا آموزش و ابواب بندی احکام به زبان ساده و عرف، نزدیک‌تر باشد. تا باشد این متاع ناچیز به درگاه بی‌چون دوست مقبول افتد.
در پایان شایسته میدانم از حمایت‌های معاونت پژوهشی واحد اهل سنت بعثه مقام معظم رهبری (دامت افاضاته) به‌ویژه از استاد ارجمند جناب آقای افضلی که در تدوین این اثر یاری‌رسان بودند، تشکر و قدردانی نمایم.
بدون شک، امروز بعثه مقام معظم رهبری بر خود می‌بالد که توانسته است حج را در جایگاه واقعی خود نشانده و سیمای راستین و محتوای غنی آن را بنمایاند تا فلسفه و ابعاد و آثار و برکات حج شناخته و شناسانده شود و مؤمن حج‌گزار با آگاهی و شعور دینی بر آن مواقف کریمه و مشاعر عظیمه که محل هبوط ملائکه امر و توقف انبیاء و اولیاء بوده گام بگذارد. آنچه اینک پیش روی خواننده قرار دارد برگ سبزی است از این دفتر و از برادر ارجمندم ملاجمشید سعیدفر که در ویراستاری این امر یاری رساندند خالصانه سپاسگزاری می‌نمایم.
«صالح و طالح متاع خویش نمودند
تـا کـه قبول افتد و که در نظر آیـد»
حضرت حافظ (رح)
رامین قورچایی
